Jak podają źródła historyczne, ziemia chełmińska, a więc i Wąbrzeźno, dość szybko znalazła się w zasięgu osadnictwa słowiańskiego. Najstarsze ślady tego osadnictwa datowane są na drugą połowę VII wieku i na wiek VIII.

 

fot-cz-rekowski-szaniec-szwedzki

 

Na przesmyku między jeziorami Frydek i Zamkowym jest niewielkie już dzisiaj wzniesienie, na którym w okresie wczesnośredniowiecznym istniał gród i przy nim podgrodzie.

Gród w Wąbrzeźnie – tak jak i inne na terenie ziemi chełmińskiej – stanowił podstawową formę zasiedlenia. W drugiej połowie XIII i w XIV w.  postawiono w nim nową warownię – z drewnianą wieżą mieszkalno-obronną i otoczoną drewnianą palisadą.  Na podstawie źródeł pisanych, jak twierdzą historycy – gród można wiązać z własnością biskupstwa chełmińskiego.

Do dzisiaj z pierwotnej bryły grodu pozostało jedynie 20 – 25 %, a nawarstwienia kulturowe obiektu zniszczone zostały w XIX w. przez użytkowanie tego terenu jako cmentarza ewangelickiego.

Zachowany fragment masywu grodziska, o formie nerkowej, osiąga obecnie długość około 60 m i szerokość do 20 m, przy wysokości około 5 m. Jest to jedynie cześć pierwotnego wału grodziska i niewielki obszar wnętrza dawnego grodu. Hipotetyczna powierzchnia jego pierwotnej  podstawy wyniosła około 0,5 ha, przy powierzchni wnętrza grodu (majdanu) około  0,22 – 0,27 ha. Prowadzone na tym obiekcie badania archeologiczne wykazały istnienie przemieszanych warstw kulturowych z wczesnego i późnego średniowiecza. Z wczesnego średniowiecza wydzielić można tu najpewniej dwie fazy osadnicze. Z badań W. Heyma (1941), obok cerami, pozyskano z tej fazy dużo przepalonego zboża, w tym prosa. Najstarsza ceramikę z grodziska, w tym trzy naczynia ręcznie lepione, datować można co najmniej na wiek VIII. Młodszą fazę wczesnośredniowieczną grodu prezentują  tu naczynia ceramiczne datowane na drugą połowę X i przełom X/XI w. Taką datę potwierdziły też analizy C-14 węgli drzewnych z grodziska.

Do ciekawostek należą także srebrne skarby odnalezione na terenie Wąbrzeźna, w skład których wchodziły monety, fragmenty lanego kruszcu oraz depozyty ozdób. Znaleziska te, pochodzące w przewadze z połowy XI w., świadczą o tym, iż terytorium to utrzymywało intensywnie ponadregionalne kontakty handlowe, stosując już w tej wymianie pieniądz kruszcowy. Kontaktom tym sprzyjał przebiegający tu we wczesnym średniowieczu szlak handlowy z Kujaw do Prus.

Do grodu i usytuowanego przy nim podgrodzia odnosi się nazwa Wambrez, utrwalona w źródłach pisanych dopiero w 1246 roku. Nazwa Wambrez oznacza osadę wśród brzóz, czyli w brzezinie. Około 1220 roku gród wąbrzeski ucierpiał w wyniku najazdu plemion pruskich. Został spalony. Nowy okres w dziejach ziemi chełmińskiej rozpoczął się w 1231 roku, gdy rycerze zakonu krzyżackiego przystąpili do walki z Prusami.

Odosobnioną formą osady na ziemi wąbrzeskiej jest osada nawodna wzniesiona na palach, której relikty odkryto przypadkowo w 1887 r. w torfie przy Jeziorze Sitno. Zabudowania wzniesione były na dębowych palach w długości ok. 4 m, zaostrzonych u dołu i wbitych w dno jeziora. Z rejonu tej osady wydobyto łódź drewnianą  z wiosłem, ciężarki do obciążania sieci i naczynia ceramiczne.

 

Na podstawie Historii Wąbrzeźna, tom I, pod redakcją Krzysztofa Mikulskiego, Wąbrzeźno 2005