W latach 1918 – 1920, czyli w dobie rewolucji listopadowej oraz rokowań pokojowych w Wersalu, Wąbrzeźno przygotowywało się do przejęcia władzy. W mieście działała Rada Robotniczo-Żołnierska, w której składzie – po wyborach w marcu 1919 roku – było trzech Niemców i dziewięciu Polaków.

 

Równolegle też w Wąbrzeźnie i w powiecie, tak jak na innych terenach Pomorza, tworzyła się Rada Ludowa – reprezentacja polskiej ludności, której centrum kierownicze znajdowało się w Poznaniu. Powiatowa Rada Ludowa, powołana na teren powiatu wąbrzeskiego, ukonstytuowała się 15 grudnia 1918 roku.  Na jej czele stał pięcioosobowy zarząd: ks. Feliks Bolt ze Srebrnik – prezes, dr Nawrowski z Wąbrzeźna – zastępca prezesa, dr Józef Szczepański z Wąbrzeźna – sekretarz, Oswald hr. Potocki z Piątkowa – zastępca sekretarza, Stanisław Chełmicki z Wałycza – skarbnik. Jednym z pierwszych działań Rady były zabiegi o naukę w szkołach czytania i pisania języka polskiego oraz dopuszczenia języka polskiego jako urzędowego. Nastąpiła aktywizacja polskiego życia narodowego, wznowiono m.in. działalność chóru Lutnia i uaktywniło się gniazdo „Sokoła”. Aktywność Polaków była niepokojąca dla Niemców i wywoływała u nich sprzeciw. Ich natywną podstawę spotęgował wybuch powstania wielkopolskiego. Niemieckie partie i różnorodne korporacje robiły wszystko, aby pozostawić Prusy Królewskie przy Niemczech. Decyzja traktatu wersalskiego była inna. Wąbrzeźno – wraz z częścią terytorium Prus Zachodnich –  wróciło do Polski. Od tego momentu Powiatowa Rada Ludowa była oficjalnym przedstawicielstwem polskich mieszkańców. Pozycja strony w Wąbrzeźnie i powiecie zaczęła nabierać coraz większego znaczenia.

10 stycznia 1920 roku Niemcy ratyfikowały traktat wersalski, co oznaczało dla Pomorza, że po upływie siedmiu dni rozpocznie się przekazywanie terenu Polsce. W Wąbrzeźnie proces te rozpoczął się 17 stycznia (w sobotę). Tego dnia przejęto starostwo i zarząd powiatu wąbrzeskiego. 20 stycznia do Wąbrzeźna wkroczyło wojsko polskie, co było równoznaczne z przejęciem miasta pod suwerenność polską.

 

 

 

WŁADZE MIEJSKIE

Władzę w Wąbrzeźnie sprawował samorząd. Jego strukturę, funkcjonowanie i organizację określała pruska ordynacja miejska z dnia 30 maja 1853 r. Organem ustawodawczym samorządu była Rada Miejska, wybierana w powszechnych wybo­rach. Do najważniejszych jej kompetencji należało podejmowanie uchwał regulu­jących stosunki w mieście oraz ustalanie budżetu. Wybierała ona również organ wykonawczy samorządu – Magistrat, który składał się z ławników z burmistrzem na czele. Dopiero 23 marca 1933 r. została przyjęta ustawa „O częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego” (zwana ustawą „scaleniową”). Na jej mocy Magistrat zastąpiono Zarządem Miasta, jego skład nie uległ zmianie, był on zło­żony jak dawniej z burmistrza i ławników.

Proces tworzenia polskich struktur władz samorządowych w Wąbrzeźnie nie przebiegał bez trudności i problemów, czego dowodem były zmiany (co kilka miesięcy) na stanowisku komisarycznego burmistrza miasta. Spowodowane one były przede wszystkim brakiem przygotowania i doświadczenia politycznego kolej­nych kandydatów. Nie bez znaczenia w małym środowisku Wąbrzeźna były rów­nież ambicje, sympatie i osobiste animozje poszczególnych kandydatów i członków Rady Miejskiej. Wojewoda pomorski w niedokończonym raporcie prasowym przy­gotowanym dla władz centralnych tak podsumował tę sytuację: „Przed połącze­niem Pomorza z Polską nie znano tu żadnych walk partyjnych. Długoletni ucisk pruski skupił był całą polsko-katolicką ludność pomorską wyłącznie pod jednym sztandarem, w obronie wiary i narodowości przed zachłannością krzyżactwa pru­skiego […] Polityki w ścisłym słowa znaczeniu nie znano tu. Dopiero gdy po połączeniu Pomorza z Macierzą polską niebezpieczeństwo wynarodowienia minęło rozpoczął się i tu ruch polityczny.

Dnia 20 stycznia 1920 r. urząd burmistrza w Wąbrzeźnie sprawował jeszcze Franciszek Łukiewski. Od 22 stycznia do 7 kwietnia 1920 r. komisarycznym burmistrzem był Gostomski. Zrezygnował on z pełnienia tej funkcji, ponieważ – jak pisał w liście do wojewody pomorskiego Stefana Łaszewskiego – nie był w sta­nie sprostać powierzonym obowiązkom ze względu na zły stan zdrowia. Sugerował przy tym, aby nowym burmistrzem mianowano ponownie Franciszka Łukiewskie­go, najstarszego członka Magistratu. Objął on jednak urząd komisarycznego bur­mistrza zaledwie na kilkanaście dni, już bowiem 12 maja zawiadomił wojewodę, że nie może pełnić obowiązków, z uwagi na życie prywatne i zawodowe oraz liczne, ważne wyjazdy z nim związane. Zaproponował więc, aby urząd komisarycznego burmistrza powierzyć członkowi Magistratu Filipowi Białeckiemu z Wąbrzeźna. Ostatecznie nominację otrzymał 14 czerwca 1920 r. pochodzący z Aleksandrowa Kujawskiego Bernard Rakowicz (kupiec, w czasie pierwszej wojny światowej bur­mistrz Aleksandrowa). Uzyskał on akceptację Magistratu i Rady Miejskiej. Prze­widywano, że urząd komisarycznego burmistrza będzie pełnił do l października 1920 r., jednak pozostał w Wąbrzeźnie dłużej, mianowicie do marca 1921 r. Poprosił wówczas o zwolnienie ze sprawowanego urzędu ze względu na zły stan zdrowia. Następnie wojewoda pomorski Jan Brejski mianował burmistrzem ko­misarycznym 7 marca 1921 r. pana Paszke ze Skórcza (poprzednio burmistrza komisarycznego w Lidzbarku), jednak Rada Miejska i Magistrat wystosowały do wojewody prośbę, aby anulował nominację, ponieważ w Wąbrzeźnie przejął obo­wiązki burmistrza Filip Białecki. Następnie przez blisko dwa lata urząd burmi­strza sprawował Teodor Bobowski, ustępując z zajmowanego stanowiska l lipca 1923 r. Jego obowiązki przejął w zastępstwie wyznaczony przez wojewodę Jan Deręgowski z Wąbrzeźna.

Na posiedzeniu Rady Miejskiej 26 lipca 1923 r. dokonano (po wcześniejszym ogłoszeniu konkursu, na który zgłosiło się około dwudziestu kandydatów) wyboru nowego burmistrza, w osobie Antoniego Makowskiego. Jego kandydatura nie została jednak, za zgodą Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Toruniu, zaakceptowana przez wojewodę pomorskiego. Decyzja ta wywołała sprzeciw człon­ków Rady Miejskiej, którzy na jednym z wrześniowych posiedzeń w 1923 r. uznali, że A. Makowski powinien niezwłocznie objąć urząd: „żyjemy w demokratycznym ustroju, gdzie każdy obywatel o ile posiada odpowiednie kwalifikacje może najwyż­sze urzęda piastować. Rada Miasta legalnie wybrała na burmistrza pana tutejszego Makowskiego, który posiada wszelkie prawa obywatelskie i dotychczas nie był karany”. W tym samym czasie, za zgodą Magistratu, Jan Deręgowski zwrócił się do wojewody z prośbą o zwolnienie go z funkcji burmistrza, ponieważ uważał, że współpraca pomiędzy Magistratem a Radą Miejską jest niemożliwa ze względu na jej skład. Jako przyczynę większości nieporozumień i sporów podawał zachowanie A. Makowskiego. Wniosek J. Deręgowskiego został przez wojewodę odrzucony. Ten stan rzeczy skomentował starosta wąbrzeski, akceptując przy tym w pełni decyzję Deręgowskiego: „Położenie dla Pana Deręgowskiego jest rzeczywiście bez wyjścia. Rada Miejska naciera na niego na każdym posiedzeniu w sposób brutalny, tak że jego urzędowanie dla miasta staje się bezowocnem, a dla niego niezno­śnem”. W ten sposób wytworzyła się anormalna sytuacja, bo w mieście urzędo­wał jako zastępca burmistrza J. Deręgowski uznawany przez władze wojewódzkie i Magistrat oraz A. Makowski promowany przez Radę Miejską. Na posiedzeniu w dniu 24 listopada 1923 r. Rada Miejska dokonała ponownego wyboru A. Ma­kowskiego na burmistrza miasta, natomiast wojewoda Brejski ponownie, za zgodą Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego, odrzucił tę kandydaturę.

(…) Konflikt pomiędzy Radą Miejską w Wąbrzeźnie a Urzędem Wojewódzkim skończył się interwencją radnych w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Osta­teczna decyzja podjęta w Warszawie była niekorzystna dla Makowskiego.

W styczniu 1924 r. dekretem wojewody Brejskiego komisarycznym burmi­strzem Wąbrzeźna mianowany został Jan Ornass. Urzędował on do czerwca 1924 r., kiedy otrzymał polecenie wojewody, aby złożyć obowiązki w ręce kupca z Wą­brzeźna Filipa Białeckiego. Białecki nie był jednak długo burmistrzem, ponieważ na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 14 czerwca 1924 r. na stanowisko to wybrano Leona Schwarza. Został on zatwierdzony przez władze wojewódzkie i peł­nił urząd do 1939 r. (…)

W styczniu 1920 r. w wielu miastach pomorskich funkcjonowały rady miej­skie i magistraty wybrane za czasów pruskich. W ich składzie zwykle była przewa­ga członków narodowości niemieckiej. Podobnie było w Wąbrzeźnie. Tak podsu­mował tę niekorzystną dla władz polskich sytuację starosta powiatu wąbrzeskiego Józef Szczepański: „Skład Magistratu i Rad Miejskich we wszystkich trzech miastach [Wąbrzeźno, Kowalewo i Golub – O.U.] dla nas niekorzystny. Nie radzę jednak zmieniać Rad Miejskich, ponieważ tymczasowe miejskie rady są niepo­trzebne. Burmistrzowie w tych miasteczkach w powiecie położonych uważają jako korporację doradczą magistrat za wystarczający. Zatem trzeba koniecznie magi­straty odświeżyć i zmienić je na korzyść narodowości polskiej”.

Skład członków pierwszej Komisarycznej Rady Miejskiej w Wąbrzeźnie w ma­ju 1920 r.:

1. Balicki (Teofil), Polak, mistrz stolarski
2, Chwiałkowski (Stanisław), Polak, kupiec
3. Grajewski (Bernard), Polak, zegarmistrz
4. Grohmann, Niemiec, fotograf
5. Hillar, Polak, posiedziciel
6. Hoensch, Niemiec, kupiec
7. Jarantowski (Anastazy), Polak, posiedziciel
8. Jezierski (Mieczysław), Polak, kupiec
9. Kaczyński (Walery), Polak, mistrz rzeźnicki
10. Kamiński (Jan), Polak, fabrykant nagrobków
11. Kownacki (Jan), Polak, mistrz stolarski
12. Kozłowski, Polak, dentysta
13. Kohler (Herman), Niemiec, mistrz rzeźnicki
14. Krau, Niemiec, asystent policji
15. Kuszyński (Alojzy), Polak, fabrykant obuwia i studni
16. Neske, Niemiec, kupiec
17. Rechenberg, Niemiec, gospodarz rolny
18. Rujner (Władysław), Polak, mistrz krawiecki
19. Stańczewski (Bronisław), Polak, mistrz malarski
20. Schȁfer, Niemiec, kupiec
21. Sowiński, Polak, fabrykant maszyn
22. Struwe, Niemiec, gospodarz rolny
23. Wachner, Niemiec, mistrz malarski
24. Więcki, Polak, mistrz ślusarski
25. Wietrzyński, Polak, drogerysta
26. Żywiecki, Polak, mistrz piekarski

 

Rada Miejska w Wąbrzeźnie składała się w lutym 1920 r. z osiemnastu człon­ków, z których czternastu było narodowości niemieckiej i żydowskiej, natomiast czterech narodowości polskiej. Podobnie proporcje narodowościowe układały się w Magistracie, składał się on z pięciu członków: trzech Niemców i dwóch Pola­ków, Komisaryczny burmistrz Wąbrzeźna 27 lutego 1920 r. zwrócił się do woje­wody pomorskiego S. Łaszewskiego o rozwiązanie Rady Miejskiej i Magistratu, starosta wąbrzeski uważał, że konieczne jest tylko rozwiązanie Magistratu. Osta­tecznie 16 kwietnia 1920 r. w Wąbrzeźnie, jak i w innych miastach pomorskich, rozwiązano Magistrat i Radę Miejską.

Przed burmistrzami stanęło zadanie powo­łania komisarycznych, tymczasowych ciał ustawodawczych i wykonawczych. Pierwsze posiedzenie nowej komisarycznej Rady Miejskiej odbyło się 12 maja 1920 r., prowadził je wcześniej już wspominany Franciszek Łukiewski.

Nowa rada liczyła dwudziestu sześciu członków: siedemnastu Polaków i dzie­więciu Niemców (…) Do komisarycznego Magistratu weszli Franciszek Łukiewski, komisaryczny burmistrz, i sześciu człon­ków: Filip Białecki, Franciszek Balcerski, Henryk Ziętara, Roman Wojtecki, Jan Deręgowski i Niemiec Edward Sand, właściciel młyna; pozostali członkowie ma­gistratu trudnili się kupiectwem. Pierwsza zmiana w ciele Magistratu nastąpiła w związku z powołaniem H. Ziętary na stanowisko pomocnika komisarza Policji Państwowej w Toruniu. Na jego miejsce został wybrany Alojzy Zieliński, ówcze­sny naczelnik Urzędu Skarbowego w Wąbrzeźnie.

Pierwsze wybory do Rady Miejskiej w Wąbrzeźnie odbyły się 6 listopada 1921 r. Wybrana rada liczyła dwudziestu czterech członków. Wybory jednak zo­stały unieważnione uchwałą Rady Miejskiej z dnia 28 listopada 1921 r. Reakcją Magistratu była skarga wniesiona do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego kwestionująca uchwałę rady. W tej sytuacji rada uchwałę wycofała, ale Woje­wódzki Sąd Administracyjny w Toruniu zdecydował, że uchwała dotycząca waż­ności wyborów, raz powzięta, pozostaje ważna. Skład Magistratu pozostawał ten sam. Rada i Magistrat funkcjonowały w wyżej wymienionym gronie do 10 stycznia 1922 r. Niedługo potem wybrano nowy Magistrat; weszli do niego: Artur Reiske (inspektor szkolny w Wąbrzeźnie (…), Zygmunt Gaszyński (majster budowlany (…), Stanisław Michałowski (mistrz szewski (…), Alojzy Zieliński (naczelnik Urzędu Skarbowego), Filip Białecki (kupiec (..) i Jan Deręgowski (właściciel handlu zbożowego( (…) Ostatecznie kształt Magistratu ukształtował się na początku 1924 r. W jej skład wchodzili: burmistrz, zastępca burmistrza Jan Deręgowski, Filip Białecki, Franciszek Balcerski, Zygmunt Gaszyński, Jan Nadolny i Stanisław Michałowski. Posiedzenia Magistratu odbywały się przeważnie raz w tygodniu. Przeciętnie na jednym posiedzeniu załatwiano siedem-osiem spraw. Obrady prowadzono wyłącz­nie w języku polskim, protokoły również były spisywane po polsku.

W związku z unieważnieniem wyborów do Rady Miejskiej z listopada 1921 r., nowe odbyły się 29 czerwca 1922 r. Ostatecznie zgłoszono siedem list wyborczych (…)

Skład Rady Miejskiej po wyborach w dniu 29 czerwca 1922 r.:
1. Abramowicz Antoni, radny, Polska, pompiarz, Polska Partia Socjalistyczna Partia Socjalistyczna

2. Balcerski Franciszek, radny, Stronnictwo Mieszczańskie, kupiec Stowarzyszenie Kupców
3. Cander Konstanty, radny, Narodowa Partia Robotnicza, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
4. Eichberger Stanisław, radny, Polska Partia Socjalistyczna, robotnik Polska Partia Socjalistyczna
5. Grajewski Bernard, przewodniczący Stronnictwo Mieszczańskie, zegarmistrz, Stowarzyszenie Kupców
6. Gronowski Bolesław, radny, Narodowa Partia Robotnicza, kołodziej, Narodowa Partia Robotnicza
7. Jarantowski Anastazy, radny, Związek Ludowo-Narodowy, rolnik, Zjednoczenie  Producentów Rolnych
8. Jezierski Mieczysław, radny, Związek Ludowo-Narodowy, kupiec, Stowarzyszenie Kupców
9. Kerling Augustyn, radny Narodowa Partia Robotnicza, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
10. Konowalski Bolesław, radny, Polska Partia Socjalistyczna, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
11. Makowski Antoni, radny, Chrześcijańskie Stronnictwo Pracy, dentysta, Stowarzyszenie Urzędników
12. Manikowski Łucjan, radny, Polskie Stronnictwo Ludowe, rolnik, Zjednoczenie Producentów Rolnych
13. Piotrowski Franciszek, radny, Polskie Stronnictwo Ludowe, rolnik, Zjednoczenie Producentów Rolnych
14. Pokorowski Franciszek, radny, Narodowa Partia Robotnicza, kierownik zakładu nagrobków, Stowarzyszenie Rzemieślników
15. Popławski Julian, radny, Polska Partia Socjalistyczna, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
16. Rujner Marian, radny, Stronnictwo Mieszczańskie, mistrz krawiecki, Stowarzyszenie Rzemieślników
17. Stachecki Ludwik, radny, Stronnictwo Mieszczańskie, urzędnik kolejowy, Stowarzyszenie Urzędników
18. Schwarz Leon, radny, Związek Ludowo-Narodowy, sekretarz Wydz., Stowarzyszenie Powiatowego Urzędników
19. Śmigielski Stanisław, radny, Narodowa Partia Robotnicza, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
20. Wilemski Paweł, radny, Związek Ludowo-Narodowy, wikary parafialny, Stowarzyszenie Urzędników
21. Wojtecki Roman, sekretarz, Związek Ludowo-Narodowy, kupiec, Stowarzyszenie Kupców
22. Woliński Franciszek, radny, Narodowa Partia Robotnicza, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
23. Zadański Józef, radny, Stronnictwo Mieszczańskie, kupiec, Partia Postępowa
24. Zieliński Kazimierz, radny, Stronnictwo Mieszczańskie, właściciel zakładu ślusarskiego, Stowarzyszenie Rzemieślników

Na dzień kolejnych wyborów do Rady Miejskiej w Wąbrzeźnie wyznaczono 18 października 1925 r. (…)

(…) Miasto zostało podzielone na pięć obwodów wyborczych, których lokale znaj­dowały się w hotelu .Pod Białym Orłem”, hotelu „Dwór Wąbrzeski”, hotelu „Wik­toria”, Szkole Powszechnej Męskiej i Szkole Powszechnej Żeńskiej. Gdy 18 października 1925 r. do wyborów poszło około 1900 mieszkańców miasta (w tym 75 Niem­ców), stanowiło to około 50% uprawnionych do głosowania. Niekwestionowaną zwyciężczynią wyborów była NPR, wprowadziła do rady siedmiu swoich członków, po trzy miejsca uzyskały zgrupowania rolników i urzędników.

Skład Rady Miejskiej po wyborach w dniu 18 października 1925 r.
1. Abramowicz Antoni, radny, mistrz studniarski, Polska Partia Socjalistyczna
2. Auda Franciszek, radny, kolejarz, Narodowa Partia Robotnicza
3. Balicki Teofil, radny, mistrz stolarski, Lista Koła Obywatelskiego
4. Cander Konstanty, radny, murarz, Narodowa Partia Robotnicza
5. Grajewski Bernard, radny, kupiec, Lista Koła Obywatelskiego
6. Gronowski Bolesław, radny, kołodziej, Narodowa Partia Robotnicza
7. Hajdel Franciszek, radny, kupiec, Lista Zjednoczenia Stanu Średniego
8. Jarantowski Anastazy, radny, rolnik, Lista Rolników
9. Jezierski Mieczysław, przewodniczący, kupiec, Korporacja Kupców Niezależnych
10. Kaczyński Walerian, radny, mistrz rzeźnicki, Lista nr 11 (wszystkie stany)
11. Kurzyński Józef, sekretarz, nacz. sekr. Wydz. Pow., Lista Urzędnicza
12. Ledwochowski Konrad, rolnik, Lista Rolników
13. Makowski Antoni, radny, dentysta, Lista Drobnych Rzemieślników
14. Nałęcz Jan, radny, kierownik szkoły pow. męskiej, Lista Urzędnicza
15. Nitka Jan, radny, sekr. pocztowy, Lista Urzędnicza
16. Olszewski Jan, radny, kolejarz, Narodowa Partia Robotnicza
17. Pietrzak Feliks, radny, rolnik, Lista Zjednoczenia Stanu Średniego
18. Piotrowski Franciszek, radny, rolnik, Lista Rolników
19. Szóstakowski Józef, radny, mistrz piekarski, Lista Samodzielnych Rzemieślników
20. Szczuka Bolesław, zast. przewodn., mistrz drukarski, Lista Samodzielnych Rzemieślników
21. Wawrzyniak Franciszek, radny, maszynista, Narodowa Partia Robotnicza
22. Woliński Franciszek, radny, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
23. Zagromski Maksymilian, radny, woźny, Narodowa Partia Robotnicza
24. Zalewski Władysław, radny, mistrz szewski, Lista Drobnych Rzemieślników

Pierwsze konstytucyjne posiedzenie nowej rady odbyło się 5 stycznia 1926 roku o godzinie 18, wybrano wtedy zarząd rady. Przewodniczącym został kupiec Mieczysław Jezierski z listy Korporacji Kupców Samodzielnych, jego głównym kontrkandydatem był Bernard Grajewski. Na zastępcę przewodniczące­go wybrano wydawcę i drukarza Bolesława Szczukę (Lista Samodzielnych Rzemieślników), konkurował on z Antonim Makowskim. Na spotkaniu ustalono również, że sekretarzować będzie Józef Kurzyński, naczelny sekretarz Wydziału Powiatowego. Na początku maja 1926 r. M. Jezierski zrezygnował z godności prezesa, wtedy jego miejsce zajął B. Grajewski.

Na drugim posiedzeniu Rady Miasta zwołanym w dniu 23 stycznia 1926 r. wybrano piętnastu członków komisji: Regulaminowej, Finansowo-Gospodarczej, Podatkowej, Dla Zakładu Wodociągów, Rzeźni Miejskiej, Elektrowni, Budowla­nej, Kontroli Kasy Miejskiej, Dla Bezrobotnych, Ubogich, Sanitarnej, Mieszka­niowej, Szkolnej, Szkoły Dokształcającej i Dla Kanalizacji. W czerwcu 1926 r. powołano jeszcze Komisję do Badania Cen Artykułów Pierwszej Potrzeby (…). Liczba i rodzaj wyłanianych komisji nie była stała, np. w roku 1927 powołano dziesięć komisji (Finansowo-Gospodarczą, Podatkową, Zakładów Wodociągów Miejskich, Rzeźni Miejskiej, Elektrowni Miej­skiej, Budowlaną, Bezrobotnych, Ubogich, Sanitarną i Rewizyjną Kasy Miejskiej) 77. Rok później utworzono jeszcze dwie nowe: Komisję Kanalizacji Miejskiej i Komi­sję Gospodarki Jeziorami.

Już na jednym z pierwszych posiedzeń rady zaobserwowano konflikt pomiędzy dwoma blokami, które się w niej utworzyły. Pierwszy blok, większościowy, składał się z trzynastu radnych, od tego nazywano go „trzynastką” lub „klubem trzynast­ki”, drugi, mniejszościowy, zwano „jedenastką”. Taki podział ponownie zapowia­dał tarcia i konflikty w gronie radnych. Jednak burmistrz Leon Schwarz twierdził, że w lipcu 1926 r. nie było już w radzie żadnych antagonistycznych wobec siebie ugrupowań.

Wśród pierwszych zadań rady do najważniejszych należał wybór części człon­ków Magistratu, mimo iż jego sześcioletnia kadencja kończyła się dopiero 1 maja 1928 r. Mianowicie po trzech latach następowała wymiana połowy składu Magi­stratu. Odchodzących typowano przez losowanie, jednak losowaniu nie podlegał burmistrz i jego zastępca. Gdy 10 lutego 1926 r. na posiedzeniu Magistratu do­konano losowania odchodzących członków, J. Nadolny i Z. Gaszyński wyciągnęli kartki z napisem „nie zostaje”. Natomiast S. Michałowski 29 grudnia 1926 r. ustąpił z funkcji członka Magistratu dobrowolnie, ponieważ przeprowadził się do Dębowej Łąki. Na ich miejsce Rada Miejska na posiedzeniu 20 lutego 1926 r. wybrała ponownie Z. Gaszyńskiego oraz Waleriana Milanowskiego i Bronisława Grabowskiego. Zatwierdzenie wojewody w listopadzie 1926 r. otrzymali W. Mila­nowski i B. Grabowski, zostali oni mianowani stałymi członkami Magistratu.

Przed kolejnymi wyborami samorządowymi zgłoszono dziewięć list kandyda­tów (…) Wybory odbyły się w niedzielę 6 października 1929 r. (…) Zagłosowało 2412 mieszkań­ców (siedem głosów unieważniono), co stanowiło około 50% uprawnionych. Po przewrocie majowym zmienił się układ sił politycznych w mieście, najwięcej swoich członków, aż siedmiu wprowadził do Rady Miejskiej prorządowy Bezpar­tyjny Blok Współpracy z Rządem. Silną pozycję uzyskały Stronnic­two Narodowe i Polska Partia Socjalistyczna, które zdobyły po pięć miejsc. Na­tomiast dużo straciła NPR, która wprowadziła tylko trzech radnych (w poprzed­nich wyborach siedmiu).

Na zebraniu Rady Miejskiej w dniu 21 grudnia 1929 r. dyskutowano na temat ważności ostatnich wyborów, wykazany został bowiem cały szereg niepra­widłowości, które mogły znacząco wpłynąć na wynik głosowania. W rezultacie radni unieważnili wybory jedenastoma głosami przeciwko sześciu. Sprawa została wniesiona do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Toruniu'”. Problem ważności wyborów do Rady Miejskiej w Wąbrzeźnie pozostawał nierozwiązany przez wiele miesięcy. W tym czasie urzędowała Rada Miejska w składzie z 1925 r. W maju 1930 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Toruniu uznał ostatnie wybory za ważne. Tej decyzji sprzeciwiła się Rada Miasta. Jednak Najwyższy Try­bunał Administracyjny w Warszawie uznał, że wybory zostały przeprowadzone w sposób prawidłowy”. W związku z tym ostatnie posiedzenie „starej” Rady od­było się 1 sierpnia 1931 r. (…)

Pierwsze konstytucyjne zebranie rady po uprawomocnieniu się wyroku Try­bunału Administracyjnego odbyło się 8 sierpnia 1931 r. Ustalił się wtedy ostatecz­ny skład rady (…)

Skład Rady Miejskiej po wyborach w dniu 6 października 1929 r.:
1. Abramowicz Antoni, studniarz, Polska Partia Socjalistyczna
2. Balicki Teofil, mistrz stolarski, Lista Gospodarczo-Narodowa
3. Cander Konstanty, murarz, Narodowa Partia Robotnicza
4. Cylke Adolf, elektromistrz, Polska Partia Socjalistyczna
5. Czerwiński Aleksander, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
6. Deręgowski Jan, kupiec, Lista Lokatorów
7. Eichberger Bolesław, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna

8. Gaszyński Zygmunt, budowniczy, Związek Właścicieli Nieruchomości
9. Grabowski Julian, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
10. Grajewski Bernard, kupiec, Lista Gospodarczo-Narodowa
11. Jezierski Mieczysław, kupiec, Lista Bloku Gospodarczego
12. Manikowski Łucjan, rolnik, Lista Kółka Rolniczego
13. Nadolny Jan, kupiec, Związek Właścicieli Nieruchomości
14. Nowak Stanisław, rolnik, Lista Kółka Rolniczego
15. Piotrowski Jan, aptekarz, Lista Gospodarczo-Narodowa
16. Piotrowski Paweł, kupiec, Lista Lokatorów
17. Putynowski Franciszek, rolnik, Lista Kółka Rolniczego
18. Sigurski Zygmunt, kupiec, Lista Gospodarczo-Narodowa
19, Szczuka Bolesław, redaktor, Lista Bloku Gospodarczego
20. Szymański Antoni, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
21. Witek Łucjan, kupiec, Lista Bloku Gospodarczego
22. Witkowski Władysław, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
23. Zakryś Jan, proboszcz, Lista Gospodarczo-Narodowa
24. Zaporowicz Roman, mistrz krawiecki, Lista Rzemieślników

 

(…) Skład Rady Miejskiej po wyborach w dniu 26 listopada 1933 r.
1. Abramowicz Antoni, studniarz, Polska Partia Socjalistyczna
2. Balicki Teofil, mistrz stolarski, Stronnictwo Narodowe
3. Biały Piotr, siodlarz, Stronnictwo Narodowe
4. Cander Konstanty, murarz, Narodowa Partia Robotnicza
5. Czarnota-Bojarski Zbigniew, kupiec, Stronnictwo Narodowe
6. Czerwiński Aleksander, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
7. Gaszyński Zygmunt, budowniczy, Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem
8. Grabowski Julian, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
9. Jarzyński Hieronim, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
10. Jezierski Mieczysław, kupiec, bezpartyjny
11. Kołecki Ignacy, właściciel fabryki, bezpartyjny, Blok Współpracy z Rządem
12. Krause Paweł, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
13. Lewandowski Rudolf, robotnik, Polska Partia Socjalistyczna
14. Manikowski Łucjan, rolnik bezpartyjny
15. Markuszewski Wojciech, kupiec bezpartyjny
16. Nadolny Jan, kupiec, bezpartyjny, Blok Współpracy z Rządem
17. Stanisław Nowak, rolnik, bezpartyjny
18. Jan Piotrowski, aptekarz, Stronnictwo Narodowe
19. Paweł Piotrowski, rolnik, Stronnictwo Narodowe
20. Wojciech Ryczkowski, rolnik, bezpartyjny
21. Zygmunt Sigurski, kupiec, Stronnictwo Narodowe
22. Bolesław Szczuka, drukarz, bezpartyjny, Blok Współpracy z Rządem
23. Władysław Witkowski, robotnik, Narodowa Partia Robotnicza
24. Helena Żuralska, żona kupca, Stronnictwo Narodowe

(…)

W 1933 r. została wprowadzona, wspomniana już wcześniej, reforma samo­rządowa. Jej celem było stworzenie jednolitego ustroju samorządowego w Polsce. Ograniczała ona rolę Rady Miejskiej, której obradami od tej chwili miał kierować burmistrz. (…) W dzień wyborów głosy swoje oddały 3723 osoby (na 4361 uprawnionych), co dało 85-procentową frekwencję. Była ona zaskakująco wysoka w porównaniu z poprzednimi wyborami do Rad Miej­skich, w których najczęściej wynosiła około 50%. Wybory wykazały wzrastające w mieście poparcie dla BBWR. (…)

Rzadkim jeszcze zjawiskiem w dwudziestoleciu międzywojennym było pełnie­nie funkcji radnego przez kobietę. Tak było w Wąbrzeźnie, radną po wyborach 1933 r. została Helena Żuralska, żona kupca. Pracę samorządową rozpoczęła 30 marca 1932 r., kiedy zajęła miejsce członka Rady Miejskiej po odchodzącym Bernardzie Grajewskim.

 

Ostatnie przed wybuchem drugiej wojny światowej wybory samorządowe w Wąbrzeźnie i dwudziestu jeden innych miastach Pomorza odbyły się 18 grudnia 1938 r. Niestety nie zachowała się w archiwach dostateczna ilość dokumentów, aby na ich podstawie możliwe było odtworzenie przebiegu kampanii przedwyborczej, szczegółowego wyniku wyborów oraz sporządzenie analizy wpływów poszczególnych ugrupowań politycznych w samorządzie. Wszystkie niżej podane informacje zaczerpnięte zostały z lokalnej prasy.
Wybory do Rady Miejskiej w 1938 r. zostały przeprowadzone według nowej ordynacji wyborczej. Liczbę radnych w Wąbrzeźnie zmniejszono do szesnastu osób. Miasto podzielone było na cztery okręgi, z których każdy wybierał określoną liczbę radnych z grona kandydatów ubiegających się o mandat w danym okręgu wyborczym. Lokale wyborcze usytuowano w hotelach .Pod Białym Orłem” i „Dworze Wąbrzeskim” oraz w Powszechnej Szkole Żeńskiej i Powszechnej Szkole Męskiej. Zgłoszone zostały cztery listy wyborcze: Stronnictwa Pracy (Lista nr 1), Stronnictwa Narodowego (Lista nr 2), Lista Rolnicza, Lista Rzemieślnicza (nr 3) i Lista Zjednoczenia Gospodarczego (nr 4). Ugrupowaniem o największym poparciu społecznym w czasie wyborów samorządowych w Wąbrzeźnie okazało się Stronnictwo Narodowe, które zdobyło sześć mandatów. Podobnie było w większości miast pomorskich, SN zdobyło w nich średnio 40% mandatów radnych. Pięciu kandydatów weszło w skład Rady Miejskiej z Listy Zjednoczenia Gospodarczego (prorządowy Obóz Zjednoczenia Narodowego). Stronnictwo Pracy obsadziło cztery miejsca. W ten sposób ugrupowania opozycyjne w stosunku do obozu rządowego (Stronnictwo Narodowe i Stronnictwo Pracy) uzyskały w Radzie Miejskiej zdecydowaną przewagę. Silna stosunkowo w Wąbrzeźnie grupa rzemieślników nie uzyskała żadnego mandatu, rolnicy w nowej Radzie Miejskiej mieli wyłącznie jednego (…)

Skład Rady Miejskiej po wyborach w 1938 r.:
1. Chojecki Bronisław, Stronnictwo Pracy
2. Chojecki Bronisław, Stronnictwo Narodowe
3. Gajewski Władysław, Stronnictwo Narodowe
4. Hertzig Franciszek, Stronnictwo Pracy
5. Ledwochowski Konrad, Lista Rolnicza
6. Lewandowski Józef, Stronnictwo Pracy
7. Malinowski Andrzej, Stronnictwo Narodowe
8. Nałęcz Jan, Lista Zjednoczenia Gospodarczego
9. Olszewski Józef, Stronnictwo Pracy
10. Piotrowski Alojzy, Stronnictwo Narodowe
11. Piotrowski Jan, Stronnictwo Narodowe
12. Rec Józef, Lista Zjednoczenia Gospodarczego
13. Sikorski Władysław, Lista Zjednoczenia Gospodarczego
14. Tadeusz Skrzypczak, Lista Zjednoczenia Gospodarczego
15. Wenda Edmund, Stronnictwo Narodowe
16. Wolnik Juliusz, Lista Zjednoczenia Gospodarczego

Zadaniem Magistratu miejskiego było wykonywanie uchwał podjętych przez Radę Miejską. Opisany wcześniej Magistrat w składzie z listopada 1926 r. (L. Schwarz, J. Deręgowski, F. Białecki, F. Balcerski, W. Milanowski, B. Grabowski) urzędował do 20 lipca 1929 r., kiedy na posiedzeniu Rady Miejskiej wybrano na nowych członków: F. Balcerskiego jako zastępcę burmistrza, F. Białeckiego, A. Makowskiego oraz Franciszka Putynowskiego. W listopadzie 1929 r. otrzymali oni zatwierdzenie wojewody, oprócz A. Makowskiego. Z poprzedniej kadencji pozostawali mianowani w 1926 r. W. Milanowski i B. Grabowski. Zatem człon¬kami Magistratu od listopada 1929 r. byli: Leon Schwarz – burmistrz, Franciszek Balcerski – zastępca burmistrza, Filip Białecki – członek, Walerian Milanowski – członek, Bronisław Grabowski – członek, Franciszek Putynowski – członek.
W lustracji przeprowadzonej w marcu 1931 r. przez radcę wojewódzkiego Grodyńskiego Magistrat został oceniony pozytywnie, jednak jego pracy lustrator zarzucił brak krytycyzmu w stosunku do decyzji podejmowanych przez burmistrza, co stanowiło jedną z przyczyn doprowadzających finanse miasta do stanu niewypłacalności. Zadłużenie Wąbrzeźna, jak wykazała przeprowadzona lustracja, wy¬nosiło około półtora miliona złotych, z czego zadłużenie krótkoterminowe 900 tys. złotych. Powodem były duże inwestycje podjęte w poprzednich latach, z których najważniejsze to: przebudowa elektrowni miejskiej wraz z budową sieci wysokiego napięcia, remont ulicy Marszałka Piłsudskiego (dawna Kolejowa), modernizacja rzeźni miejskiej i budowa domków robotniczych. Lustrator negatywnie ocenił przebudowę ulicy Piłsudskiego, do której użyto szwedzkiej kostki granitowej, co zdaniem lustratora nadmiernie podwyższyło koszty inwestycji. Większość decyzji dotyczących modernizacji podejmowano bez zgody wojewódzkich władz nadzorczych, a koszty nie były ujęte w budżecie miejskim?’, W związku z wykazanymi nieprawidłościami wprowadzono kontrolę władz nadzorczych nad gospodarką miejską i finansami miasta, ustanawiając przy Magistracie delegata rządowego Dzierzgowskiego.
Po wprowadzeniu reformy samorządowej ustanawiającej jako organ wykonawczy Zarząd Miasta (mimo reformy w dokumentach urzędowych dotyczących Wąbrzeźna często nadal nazywany Magistratem), 31 stycznia 1934 r. wybrano jego nowy skład. Członkami Zarządu zostali: L. Schwarz jako burmistrz, B. Szczuka (znany wąbrzeski drukarz) jako jego zastępca oraz aptekarz dr Jan Piotrowski, kupiec Mieczysław Jezierski i kierownik szkoły powszechnej Jan Nałęcz jako ław¬nicy. Wszyscy nowo wybrani członkowie mieli niemałe doświadczenie polityczne, zdobyte w trakcie pełnienia funkcji radnych. Niestety zachowane dokumenty archiwalne nie pozwalają na odtworzenie kolejnych kadencji Magistratu i ich pracy dla dobra miasta.
Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości charakteryzowały się w Wąbrzeźnie dużymi trudnościami i konfliktami związanymi z wyborem władz samorządowych, które podejmowały najważniejsze decyzje dotyczące miasta. Mimo to w okresie dwudziestolecia międzywojennego gremia te przeprowadziły istotne inwestycje, które miały ogromny pozytywny wpływ na rozwój życia społecznego i gospodarczego.

Źródło:

Historia Wąbrzeźna pod redakcją Krzysztofa Mikulskiego, tom I. W pomorskim tyglu Drugiej Rzeczpospolitej, Władza miejskie, Iwona Urbańska, str. 203 – 224