Dopiero od spisu ludnościowego z 1822 r. dysponujemy wyodrębnionymi danymi dla dwóch głównych wyznań chrześcijańskich, a tylko dla wyznawców judaizmu od spisu z 1812 r.

Jeszcze w 1822 i 1825 roku katolicy stanowili zdecy­dowaną większość mieszkańców Wąbrzeźna (w 1825 r. 71% ogółu). Od tego jednak momentu następował stały spadek udziału katolików – do 39% w 1858 r., związany ze wspomnianym napływem do Wąbrzeźna niemieckich osadników. W łatach sześćdziesiątych udział katolików utrzymywał się na poziomie 39-40% ogółu mieszkańców. Co ciekawe, w latach 1828-1831 liczba katolików spadła aż o 23%, podczas gdy ewangelików o 14%, a Żydów już tylko o 3%, co pośrednio mogłoby świadczyć o Większe) śmiertelności Polaków w trakcie wielkiej epidemii cholery w 1831 r. Dopiero od lat siedemdziesiątych XIX w. katolików przybywało – do 56% w 1905 r.

Tabela 4. Mieszkańcy Wąbrzeźna w latach 1812-1905 według wyznania

	LUDNOŚĆ	KATOLICY			EWANGELICY			INNI CHRZEŚCIJANIE		MOJŻESZOWI
ROK	OGÓŁEM
		LICZBA		%	LICZBA		%	LICZBA	%	LICZBA	%
1812	836		808″			96.7		–	–	28	3,3
1815	783		727″			92.9		–	–	56	7,1
1822	1112	758		68,2	265		25.6	–	–	69	6,2
1825	1194	843		70.6	271		22.7	–	–	80	6,7
1828	1356	872		64.3	354		26.1	–	–	130	9,6
1831	1100	669		60.8	305		27.7	–	–	126	11,5
1834	1362	785		57.6	418		30.7	–	–	159	11,7
1837	1390	753		54.2	465		33,4	–	–	172	12.4
1840	1671	884		52.9	529		31.7	–	–	258	15,4
1843	2074	1029		49.6	754		36,4	–	–	291	14.0
1846	2465	1142		46,3	995		40,4	–	–	32B	13,3
1849	2573	1154		44,8	1046		40,7	–	–	373	14,5 .
1852	2566	1052		41,0	1129		44,0	–	–	385	15,0
1855	2985	1261		42.2	1322		44.3	–	–	402.	13.5
1856	2970	1170		39.4	1367		46.0	–	–	422	14,6
1861	3153	1267		40.2	1421		45.1	–	–	465	14,7
1867	3464	1369		39,3	1644		47,2	2	0.0	469	13,5
1871	3623	1472		40,6	1607		44,4	4	0.1	540	14,9
1885	4654	2159		46,4	1893		40,7	13	0,3	589	12.6
1895	5253	2561		48,8	2186		41,6	47	0,9	459	8,7
1905	7526	4225		56,2	2908		38,6	45	0,6	348	4,6

 

 

 

Odmiennie kształtował się udział ludności ewangelickiej, prawie wyłącznie niemieckiej. W latach 1831-1867 trwał stały jego wzrost – z 28% do 47%. Liczba ewangelików zwiększyła się wtedy z 305 do 1644 osób, co oznaczało średni wzrost roczny w wysokości 4,8%. W tym samym czasie stan katolików zwiększył się z 669 do tylko 1369 osób, a więc rocznie średnio o 2%. Potwierdza to tezę o niemieckiej imigracji w tym okresie. Szczególne jej nasilenie przypadało na lata 1840-1846, kiedy to średni wzrost liczby ewangelików wyniósł 9,5% rocznie. Od lat siedemdziesiątych XIX w. udział ewangelików obniżył się, aż do 38,6% w 1905 r.

W okresie przyspieszonego rozwoju gospodarczego na przełomie stuleci liczba katolików wzrosła w latach 1895-1905 z 2561 do 4225 osób (z 49% do 56%), tj. średnio o 5,1 % rocznie. Jednocześnie liczba ewangelików zwiększyła się z 2186 do 2908 osób, a więc tylko o średnio 2,9% rocznie, co świadczyło, że Niemcy mieli wówczas słabszy niż Polacy udział w imigracji do Wąbrzeźna.

Trzecią co do wielkości społeczność wyznaniową, a jednocześnie etniczną Wąbrzeźna stanowili Żydzi. Spis z 1772 r., a więc u progu rządów pruskich, nie wykazał ani jednego Żyda w Wąbrzeźnie, podobnie jak i w pozostałych ośrodkach miejskich ziemi chełmińskiej i michałowskiej. Dopiero w spisie 1812 r., z czasów Księstwa Warszawskiego, wymieniono 28 Żydów mieszkających w Wąbrzeźnie. W pierwszym spisie pruskim z 1815 r. ujęto 56 osób wyznania mojżeszowego. Byli to tzw. tolerowani Żydzi, nie posiadający obywatelstwa pruskiego. Polepszający nieco sytuację Żydów i przyznający im obywatelstwo pruskie edykt królewski z 1812 r. nie objął ze względów oczywistych swoim działaniem ziem, które w la­tach 1807-1815 wchodziły w skład Księstwa Warszawskiego. Również po ponow­nym wcieleniu ziemi chełmińskiej do państwa pruskiego nie objęto jej wspomnia­nym edyktem. Brak praw obywatelskich był także dla Żydów wąbrzeskich bardzo uciążliwy, gdyż nie mogli oni uzyskiwać praw miejskich ani nabywać na swoje nazwisko nieruchomości, tudzież swobodnie się osiedlać. Jeszcze w 1846 r. na 328 Żydów wąbrzeskich aż 314 nie posiadało obywatelstwa pruskiego. Mimo tych ograniczeń i dyskryminacji liczba Żydów wzrosła w Wąbrzeźnie w latach 1815- 1837 do 172 osób, a więc trzykrotnie (średnio o 5% rocznie), co wskazywało na ich imigrację. Szczególny przyrost ludności żydowskiej wystąpił w latach 1837- -1840, bo do 258 osób (średnio rocznie o 14%), a jej udział podniósł się do 15,4% ogółu mieszkańców, co było najwyższym poziomem w XIX w. Już w następnym sześcioleciu przyrost ten był bardziej umiarkowany. Zasadnicza zmiana w sytuacji Żydów wąbrzeskich nastąpiła pod koniec lat czterdziestych XIX w. Ordynacja przemysłowa z 1845 r. zniosła istniejące ograniczenia w uprawianiu przez Żydów niektórych zawodów. Ustawa emancypacyjna z 23 lipca 1847 r. przyznała Żydom prawa obywatelskie, nie dopuszczając ich jednak do pełnienia urzędów państwowych lub komunalnych, które łączyły się z funkcją sędziowską lub policyjną. Jednak dopiero konstytucja pruska z 1848 r. i jej zrewidowana wersja z 1850 r. uczyniła z Żydów pełnoprawnych obywateli państwa pruskiego, przynajmniej pod względem formalnym.

W Wąbrzeźnie w latach 1846-1849 liczba Żydów wzrosła z 328 do 373 osób; czyli o 4,3% średnio rocznie, a w latach 1849-1867 średnio o 1,3% rocznie, co świadczyło o zahamowaniu imigracji. Pew­nym wyjątkiem były lata 1867-1871, kiedy stan Żydów w Wąbrzeźnie zwiększył się z 469 do 540 osób, średnio rocznie o 3,6%, a ich udział do 15% mieszkańców. W okresie 1871-1885 liczba ich wzrosła tylko do 589, a więc przybywało ich rocznie zaledwie o 0,6%. Zapoczątkowana wtedy emigracja Żydów z Wąbrzeźna przybrała szersze rozmiary w następnym ćwierćwieczu, kiedy to ich liczba zmniej­szyła się z 589 osób w 1885 r. do 293 osób w 1910 r., udział zaś tej zbiorowości zmniejszył się do zaledwie 3,6% ogółu mieszkańców Wąbrzeźna. Bez wątpienia równie i Żydzi wąbrzescy brali udział w wędrówkach na zachód, w tym m.in. do Berlina, jakie ludność żydowska z północno-wschodnich prowincji podej­mowała w tym okresie.

Statystyka językowa prowadzona w państwie pruskim od 1834 do 1861 r. miała znaczne mankamenty. Po pierwsze, zaliczała do Niemców również i Żydów, jako osoby posługujące się językiem niemieckim. Po drugie, w przypadku Wą­brzeźna była ona w latach trzydziestych XIX w. wręcz bałamutna, gdyż w 1834 r. wykazywała, że osób posługujących się językiem polskim było zaledwie 25%, a w 1837 r. już tylko 17%, w sytuacji gdy katolicy stanowili odpowiednio 57,6% oraz 54,2% ogółu mieszkańców miasta (tab. 4 i 5). Prawdopodobnie zaliczano do ludności posługującej się językiem niemieckim wszystkie osoby w niemieckich gospodarstwach domowych, a więc również służbę domową czy uczniów narodo­wości polskiej, lub też tych Polaków, którzy znali język niemiecki. Bardziej wia­rygodne były wyniki spisów z lat czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w., kiedy to wykazywano udział Polaków zbliżony do udziału katolików wśród ogółu mieszkań­ców, a w 1846 i w 1852 r. nawet wyższy. Mogłoby to świadczyć o istnieniu w Wąbrzeźnie jakiejś grupy polskich ewangelików, skoro nawet w 1905 r. wśród ewangelików wąbrzeskich było 35 osób z językiem niemieckim i innym, w danym przypadku polskim, oraz 1 osoba z językiem wyłącznie polskim. Z drugiej strony fakt, że w 1843 i 1861 r. liczby osób posługujących się językiem polskim i liczby katolików były identyczne, stwarza podejrzenie, że władze miejskie upraszczały sobie rejestrację językową, utożsamiając wszystkich katolików z Polakami. Nie można bowiem wykluczyć istnienia w Wąbrzeźnie również i katolików naro­dowości niemieckiej. Może świadczyć o tym niepublikowana i przeznaczona tylko do użytku służbowego statystyka narodowościowa ludności katolickiej przeprowa­dzona w 1872 r. Otóż w całej parafii wąbrzeskiej, obejmującej prócz miasta rów­nież i okoliczne wsie, na 2652 parafian było 2585 osób pochodzenia polskiego oraz 67 osób pochodzenia niemieckiego (2,5%), z tym że wśród nich tylko 6 mówiło wyłącznie po niemiecku, a 61 po niemiecku i po polsku. Trudno powiedzieć, jaka część tej grupy katolików pochodzenia niemieckiego mieszkała w samym mieście, gdzie według spisu z 1 grudnia 1871 r. było 1472 katolików. Według schematyzmu diecezjalnego na rok 1867 w parafii wąbrzeskiej było łącznie 2859 parafian, w tym na miasto Wąbrzeźno (wraz z Wybudowaniem i Plebanką) przypadały 1392 osoby, a pozostałe 1467 na okoliczne gminy wiejskie i obszary dworskie.

Ludność Wąbrzeźna według języka ojczystego w latach 1834-1861

Lata		1834	1837	1843	1846	1849	1852	1855	1858	1861
Ludność ogółem		1362	1390	2074	2465	2573	2566	2985	2970	3153
J. niemiecki”	liczba	1022	1150	1045	1238	1458	1469	1797	1841	1886
	%	75,0	82,7	50,4	50.2	56.7	572	60.2	602	59.8
	liczba	340	240	1029	1227	1115	1097	1188	1129	1267
J. polski	%	25,0	17,3	49,6	49,8	43,3	42,8	39,8	38,0	40,2

Źródło: Geheimes Sraatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Rep. A 181, Nr. 2213, 2214, 2216,

2217, 2218, 2219, 2220, 2221, 2222.

Generalnie rzecz biorąc, tak jak spadkowi udziału katolików w latach 1843- -1861 z 49,6% do 40,2% ogółu ludności towarzyszyło zmniejszenie udziału lud­ności polskiej z 49,8% do 40,2%, tak wzrostowi udziału ludności katolickiej w la­tach 1871-1905 z 40,6% do 56,2% ogółu mieszkańców Wąbrzeźna odpowiadało zwiększenie udziału Polaków. O ile w 1861 r. stanowili oni 40,2%, to wliczając osoby „dwujęzyczne” skupiali w 1905 r. 52,8%, a w 1910 r. nawet 55;3% ogółu ludności Wąbrzeźna. Jednocześnie odsetek Niemców spadł z 45,1% w 1861 r. do 42,6% w 1905 r. i do 41% w 1910 r. Podobnie Żydzi, wydzieleni spośród osób deklarujących język niemiecki na podstawie przynależności wyzna­niowej, stanowili w 1861 r. 14,7%, w 1905 r. 4,6%, a w 1910 r. już tylko 3,6% ogółu mieszkańców miasta (tab. 4, 5 i 6). W tym ostatnim przypadku nastąpił absolutny spadek liczebny, związany ze wspomnianą wyżej emigracją tej ludności na zachód.

(…)

W 1867 r. po raz pierwszy zarejestrowano w Wąbrzeźnie inne wyznanie chrześcijańskie niż rzymskokatolickie i ewangelickie. Należały do niego 2 osoby. W 1885 r. było ich już 13, a w 1895 i 1905 odpowiednio 47 i 45 osób. W 1905 r. wśród 47 osób należących do tej grupy aż 44 posługiwały się językiem niemieckim. Byli ta baptyści, którzy rekrutowali się spośród osób, które opuściły Kościół ewangelicki. Głównym ich ośrodkiem były pobliskie Książki. W samym Wąbrzeźnie była to grupa marginalna, nie przekraczająca w 1905 roku 0,6% ogółu mieszkańców i raczej ustabilizowana liczebnie.

 

Kazimierz Wajda, Skład wyznaniowy i narodowościowy ludności, Historia Wąbrzeźna, tom I, pod redakcją Krzysztofa Mikulskiego przy współudziale Aleksandra Czarneckiego. Wąbrzeźno, 2005.