Uruchomiona w 1873 r. linia kolejowa z Torunia do Insterburga (po drugiej wojnie światowej: Czerniachowsk) ominęła miasto powiatowe Briesen (od 1920 r. Wąbrzeźno).

Górnośląskie Towarzystwo Kolejowe budujące tę linię kolejową urządziło w pobliżu miasta stację i dworzec kolejowy, lecz odległość 3 km od miasta wydała się jego mieszkańcom zbyt duża. Miasto było centrum hodowli koni, uprzemysłowione i zasobne, więc od 1893 r. rozpoczęło starania budowy normalnotorowej kolei łączącej je ze stacją kolejową. Koncesję budowy i eksploatacji kolei otrzymało Wschodnioniemieckie Towarzystwo Kolei Lokalnych (Ostdeutsche Kleinbahngesellschaft) w Bydgoszczy. Koncesję wydano na budowę tramwaju (Strassenbahn), natomiast przedsięwzięcie zatwierdził 21 maja 1896 r. pruski Minister Robót Publicznych jako Kolej Lokalną (Kleinbahn). Budowę kolei rozpoczęto 15 sierpnia 1897 roku. W tymże czasie Półńocnoniemieckie Akcyjne Towarzystwo Elektryfikacyjne (NorddeutscheEIektrizitats?-Aktienges ellschaft) w Gdańsku uruchomiło w Wąbrzeźnie elektrownię, więc Wschodnioniemieckie Towarzystwo Kolei Lokalnych postanowiło wprowadzić trakcję elektryczną zasilaną z tej elektrowni na budowanej kolei. Rząd Pruski poparł tę decyzję przyznaniem dodatkowo 49500 marek na elektryfikację kolei. Była to pierwsza w Królestwie Pruskim elektryczna kolej lokalna.
Kolej uruchomiono 1 kwietnia 1898 roku. Długość linii kolejowej wynosiła 3,28 km, z tego 1,06 km na gruncie własnym, pozostałe 2,22 km pojedynczego toru ułożono wzdłuż drogi publicznej. Na placu przed budynkiem dworca kolejowego Wąbrzeźno urządzono stację kolei lokalnej z dwoma torami, a na wschodnim krańcu miasta – urządzono stację Wąbrzeźno Miasto z czterema torami, budynkiem stacyjnym, magazynem, rampą ładunkową, szopą na tabor kolejowy wraz z podręcznym warsztatem. Kolej zatrudniała: jednego zawiadowcę stacji, jednego pracownika przyjmującego i wydającego przesyłki towarowe i sprzedającego bilety i dwóch maszynistów. Dziennie kursowało 9 par pociągów pasażerskich do każdego pociągu dalekobieżnego zatrzymującego się na stacji kolejowej Wąbrzeźno, a ponadto pociągi towarowe zależnie od potrzeb transportowych. Kolej była przedsięwzięciem rentownym. W 1910 r. Wąbrzeźno liczyło 8177 mieszkańców. W 1911 r. kolej przewiozła 109044 pasażerów, więc około 300 dziennie i 58805 t towarów, zatrudniała pięciu urzędników i trzech maszynistów. W 1920 r. powiat i miasto Wąbrzeźno w wyniku plebiscytu przyłączono do Polski. Kolej nazywała się od tego czasu Kolej Powiatowa Wąbrzeźno, a nadzór nad jej eksploatacją przejęły PKP. Także po drugiej wojnie światowej kolej pozostała przedsiębiorstwem komunalnym niezależnym od PKP.
Dwa wagony elektryczne zbudowała w 1898 r. firma Beuchelt & Co w Zielonej Górze (obecnie na jej terenie mieści się fabryka wagonów i lokomotyw spalinowych Zastal). Wyposażenie elektryczne wagonów dostarczyła firma O. L. Kummer w Niedersedlitz koło Drezna. Te dwa wagony elektryczne obsługiwały zarówno pociągi pasażerskie jak i towarowe. W1900 r. zakupiono trzeci wagon elektryczny wyłącznie do przewozu towarów. Kolej miała także własne wagony osobowe i towarowe. Każdy wagon elektryczny miał moc wystarczającą do ciągnięcia trzech dwuosiowych wagonów wraz z ładunkiem. Wycofano je z eksploatacji w połowie lat 60-tych, wówczas też zlikwidowano trakcję elektryczną zastępując ją lokomotywami spalinowymi PKP serii SP30.
Konstrukcja wagonów elektrycznych:
Napęd:
elektryczny, prądu stałego o napięciu nominalnym.0,5 kV, przewód zasilający zawieszony nad torem kolejowym. Dwa silniki trakcyjne, szeregowe, czterobiegunowe, z przewie¬trzaniem własnym. Regulacja mocy oporowa przez nastawnik bębnowy typu tramwajowego.
Podwozie:
Rama nitowana z walcowanych kształtowników stalowych. Dwa zestawy kołowe ułożyskowane ślizgowo, każdy napędzany jednostopniową przekładnią zębatą przez silnik elektryczny zawieszony za nos. Łożyska zestawów kołowych ślizgowe, prowadzone w widłach blaszanych przynitowanych do ramy. Usprężynowanie jednostopniowe ze sprężynami piórowymi nad łożyskami osiowymi zestawów kołowych.
Nadwozie:
Szkielet pudła wagonu nitowany z walcowanych kształtowników stalowych wyłożony listwami drewnianymi, dach pokryły z zewnątrz blachą stalową. Na dachu dwa pałąkowe zbieracze prądu. W pudle wagonów nr 1 i 2 kolejno:
• przedsionek wejściowy ze stanowiskiem maszynisty,
• pomieszczenia dla pasażerów drugiej i trzeciej klasy przedzielane ścianą działową, większe z 16 miejscami siedzącymi trzeciej klasy, mniejsze z 8 miejscami siedzącymi drugiej klasy,
• przedział bagażowy z pólkami na bagaż,
• przedział do przewozu poczty z półkami na paczki, regałem do sortowania listów i piecem węglowym ogrzewania,
• kabina maszynisty.
Siedzenia dla pasażerów trzeciej klasy twarde z ławkami z lakierowanych listew drewnianych, dla pasażerów drugiej klasy miękkie pokryte tkaniną. Okna w przedziałach pasażerskich opuszczane w dół, pozostałe okna stałe, w przedziałach do przewozu bagażu i poczty okratowane.
W pudle wagonu nr 3 kolejno:
• kabina maszynisty,
• przedział do przewozu towarów
• kabina maszynisty.
• Okna stałe, w przedziale do przewozu towarów okratowane.
Wyposażenie:
Hamulec pneumatyczny, samo¬czynny, systemu Knorr. Hamowane wszystkie kola obustronnie żeliwnymi klockami. Oświetlenie elektryczne żarowe. Ogrzewanie pomieszczeń dla pasażerów brykietami żarzącego się węgla drzewnego umieszczonego w blaszanych szufladach wsuwanych od zewnątrz wagonu do blaszanych skrzyń, pod siedzeniami dla pasażerów. Przewietrzanie pomieszczeń wagonów przez wywietrzniki na dachu.

Dane charakterystyczne:
Fotografie ze zbiorów: Csallner, Herbener i Bufe zamieszczone w:
• Siegfried Bufe: Strassenbahnen in Ost-und Westpreussen, Bufe-Fachbuch Verlag, Egglham und Mnchen 1987, str. 174, ’
• Siegfried Bufę: Eisenbahnen in West – und Ostpreussen, Bufę – Fachbuch Verlag, Egglham und Mnchen 1987, str. 106 i 108.
Poszukiwane uzupełnienia:
1. Dane charakterystyczne wagonów elektrycznych nr 1,2 i 3.
2. Co można uzupełnić o historii ko¬lei i wagonów?
3. Co jest tam dzisiaj?
4. Plan stacji Wąbrzeźno i Wąbrzeźno Miasto.
5. Plan miasta Wąbrzeźno.
6. Fotografie kolei, taboru, dawne i dzisiejsze.

Krzysztof Zintel
Weingarten

Źródło: Parowozik 2/94. Str. 29-31, „Z kart historii”

Parowozik – kwartalnik, pismo Polskiego Związku Modelarzy Kolejowych i Miłośników Kolei, wydawane w latach 1988 – 1994